♦ İLK DÖNEM TASAVVUFÎ YAPILAR
♦ YESEVİYYE:
♦ Hoca Ahmet Yesevi – Orta Asya
♦ Silsile-i Meşâyihi Türk
♦ Arslan Baba (ilk mürşid)
♦ VEFÂİYYE:
♦ Ebu’l-Vefa ( Tâcü’l-Arifin)
♦ Baba İshak – Baba İlyas – Dede Garkın
♦ Osmanlı Geyikli Baba – Şeyh Edabali (Ahi Şeyhi) Aşık Paşa – Aşık Paşazade önemlidir.
♦ Vefâilik, Babâiliği etkilemiştir.
♦ KALENDERİYYE:
♦♦♦ Cemalettin Savi ( Cevlekiyye) kurdu.
♦ Kalender hayat tarzı, dünyayı umursamama
♦ Zühd ve takva önemlidir.
♦ Baba Tahiri Uryan ( İlk Kalenderi nisbesi)
♦ MELÂMİYYE: (MELÂMETİLİK)
♦ Hamdun el-Kassâr kurdu.
♦♦♦ Horasan bölgesinde yaygındır.
♦♦♦ Temel ilke “kınayanın kınamasından korkmama”
♦♦♦ Gizlilik, gösterişten uzak yaşam önemlidir.
♦ HALVETİYYE:
♦♦♦ Ömer el-Halveti kurmuştur.
♦ İbadet için ıssız yer önemlidir.
♦♦♦ Niyazi Mısrî ( Mısriyye) önemlidir.
♦ BAYRAMİYYE:
♦ Hacı Bayram Veli ♦♦♦ II.Murad devri
♦♦♦ Mürşidi Somucu Baba’dır.
♦ ALEVİLİK/BEKTAŞİLİK:
♦ Hz. Ali’yi en üstün sahabe olarak gören, nass ve tayin ile imam olduğuna inananlardır.
♦ Osmanlı döneminde Kızılbaş, Tahtacı, Rafizi ve Alevi diye isimlendirilmiştir.
♦ Hacı Bektaşi Veli: Kalenderiye tarikatına mensub, Baba İlyas’a müntesib, sûfîdir.
♦ Hünkar diye anılır.
♦ Görüşlerini Rum Abdalları yaymıştır.
♦♦♦ Makâlât, Kitab-ı Fevâid ve Şerhi Besmele gibi eserleri vardır.
♦♦♦ Alevilik/Bektaşilik İnanç Esalarının Oluşmasında;
♦♦♦ Gök Tanrı inancının, Şamanistliğin, Tasavvufi unsurlarının, Batını / İsmaili hareketinin, Hurufiliğin ve Şii düşüncesinin etkisi vardır.
♦♦♦ Alevilik/Bektaşilik’in Gelişimi:
♦ 14.yy.dan itibaren gelişmiştir.
♦♦♦ 15.yy.ın ilk yarısında Hurufilikten etkilenmişlerdir. ♦♦♦ 15./16.yy.da Balım Sultan (Pîrî Sânî) etkilidir.
♦ T eşkilatlanma ve ıslahat yapmıştır.
♦♦♦ 12 hizmeti oluşturmuştur.
♦♦♦ Bektaşilik-Kızılbaşlık farkını ortaya koymuştur.
♦♦♦ Erkâna son şeklini vermiştir.
♦♦♦ Bekarlar için “Mücerretlik Erkânı”nı oluşturdu.
♦♦♦ Osmanlı Dönemi’nde yeniçeriler içinde etkilidirler.
♦ Ocağın kaldırılmasıyla Sukûnet Dönemi başlar.
♦ Sultan Abdülaziz döneminde eser neşretmişlerdir.
♦ Kurtuluş Savaşı’nda savaşı desteklemişlerdir.
♦♦♦ İnanç: En önemli konu kul hakkıdır.
♦ Üzerinde kul hakkı olan düşkün kabul edilir.
♦♦♦ Ölenin kul hakkı dışındaki günahları affolunur.
♦♦♦ Yardımlaşma önemlidir (Hakkullah / lokma)
♦ Şehadet: Hak – Muhammed – Ali ( Uluhiyyet – Nübüvvet – Velayet)
♦♦♦ Hz.Ali için “Şâh-ı Velayet” sıfatı kullanılır.
♦ Ali’den üstün yiğit, zülfikardan üstün kılıç yoktur. ♦♦♦ Ali ile Muhammed aynı cevherdir.
♦♦♦ Hz. Ali ilk halifedir.
♦♦♦ 12 İmam – 14 Masum vardır.
♦ Devriye ve Tenasüh inancı vardır.
♦♦♦ Ölen kişi insan-ı Kamil ise Hakk’a yürür.
♦ Değilse devriyeye dahil olur.
♦♦♦ Kemale ulaşıncaya dek devriye devam eder.
♦♦♦ Nevruz önemli bir gün olarak kabul edilir.
♦♦♦ Ahiret inancı net değildir.
♦ Kitapları: Buyruklar, Velayetnameler, Erkanlar, Deyişler ve Nefeslerdir.
♦ İbadet: İbadetin temeli Âdâb – Erkândır.
♦ Temel erkân kitabı ise Buyruklar dır.
♦♦♦ İnsan-ı Kamil olmak için kuralları kapsar.
♦♦♦ Bunun için her Alevi bir mürşide bağlanır.
♦♦♦ Dört kapı-Kırk makamı bilip uygulamalıdır.
♦ Şeriat: Beldir, Mü’minlik mertebesidir.
♦ Tarikat: Yoldur, Zahitlik mertebesidir.
♦ Marifet: Gök ve yerdir, Muhiplik mertebesidir.
♦ Hakikat: İldir, görmektir, Ariflik mertebesidir.
♦♦♦ Erkanın esası cem toplantılarıdır.
♦♦♦ Cem, miracı ve kırklar meclisini sembolize eder.
♦♦♦ Semah: Kırklar meclisindeki canların hak aşkı ile dönüşlerini anlatır.
♦ Gülbenk: Bazı durumlarda Dedenin yada dedebabanın yaptığı ezgili dualara denir.
♦ Oruç: Kadir Gecesi ile bağlantılı 3 gün ♦♦♦ Muharrem ayında 10 / 12 gün
♦♦♦ Hızır orucu (Muharrem ayı sonrasında) 3 gün,
♦ Masum Paklar orucu (Muharrem ayı öncesi) 3 gün
♦ Namaz: Yalvarış, yakarış ve dua gibi anlamlara gelmektedir. Buyruk’un karşılığıdır.
♦ Zekat: Paylaşma temellidir.
♦ Hac: İnsanların gönlünü ziyarettir.
♦ Sufi kardeşiyle tecellâdır.
♦♦♦ Alevilik / Bektaşilikte Cem / Erkan Çeşitleri:
♦♦♦ l.İkrar Cemi: Nasib alma cemidir.
♦♦♦ Bektaşi olunur.
♦♦♦ 2.Musahiplik Erkanı: Yol kardeşliğidir.
♦ Ensar – muhacir kardeşliğine dayanır.
♦♦♦ Kişiler ve çocukları birbiriyle evlenemezler.
♦♦♦ Musahiplik kurbanı kesilir.
♦♦♦ 3.Görgü Erkanı: Yola giren kimsenin pirin önderliğinde toplum huzurunda sorgudan geçip aklanmasıdır. (Dâra çekilmek / dâra durmak)
♦♦♦ 4.Abdal Musa Erkanı: Yeniyıl cemidir.
♦ Kışın kurban kesilmesi, lokmalar dağıtılmasıdır.
♦♦♦ Bereket umulur, küskünler barıştırılır.
♦♦♦ O yıl elem ve beladan uzak durulacağına inanılır.
♦ 5.Baş Okutma Cemi:
♦♦♦ Kişinin ikrarına bağlılığını göstermek için yapılır. ♦♦♦ Muharremin 12.günü – sonu arası yapılır.
♦♦♦ 6.Muharrem Erkanı: Hz. Hüseyin’in şehit edilmesi hatırlanır, katillerine lanet de vardır.
♦♦♦ 7.Dardan İndirme Erkanı:
♦ Ölen kişi için Hakka yürüdü deyimi kullanılır.
♦ Ölen kimse için helallik alma cemidir.
♦♦♦ 8.Düşkünlük Erkanı :
♦♦♦ Suç işleyen kimsenin verilen cezanın çekilmesi ile yeniden yola kabulü için yapılan cemdir.
♦ 9.Koldan Kopan Erkanı: Gençleri toplantıya alıştırmak için yapılan muhabbet meclisidir.
♦♦♦ Bekarlar ana babalarıyla meclise gelir.
♦♦♦ 10.İrşad Cemi: Cem hakkında bilgi vermedir.
♦ 12 Hizmet / Kişi
♦ 1.Dede: Mürşittir, cemi yönetir.
♦ 2.Rehber: Yol gösterici. Dede yoksa cemi yönetir.
♦ 3.Gözcü: Rehber yardımcısı, cemin düzenini sağlar.
♦ 4.Çerağcı: Cem mekanını aydınlatır.
♦ 5.Zakir: Dua, mersiye, semah söyler.
♦ 6.Farrâş: Süpürgecidir, temizlikten sorumludur.
♦ 7.Meydancı: Cemde postları dizer.
♦ 8.Niyazcı: Sofracı, kurban kesme, lokma dağıtımı
♦ 9.İbrikçi: Mürşid, pir ve erenlere abdest aldırma ♦♦♦ 10.Kapıcı: Erenlerin evlerini korur, bekçilik eder. ♦♦♦ ll.Peykçi: Cemin duyurusunu yapar.
♦ 12.Sakacı: Cemde su dağıtır.
♦ VEHHÂBİLİK:
♦ 18. asırda Arap Y arımadasında Muhammed b. Abdülvehhâb’ın kurduğu dini, siyasi bir harekettir.
♦♦♦ İslam’ın ilk yıllarındaki duruma dönmesini isterler.
♦♦♦ Temeli Tevhid prensibidir.
♦ Osmanlı Devleti’nin zayıflaması ve parçalanmak istenmesi, Arap milliyetçiliği, bedevi / asabiyet kültürü, kabilecilik, bölgesel yönetim zaafiyeti, katı nassçılık sebebiyle ortaya çıkmıştır.
♦♦♦ Muvahhidun ve Haricilik ismi de verilmiştir.
♦♦♦ Mezhebin oluşumunda Hanbeli ve Selefi âlimleri etkili olmuştur.
♦♦♦ Mehdi düşüncesini benimsemezler.
♦ Görüşleri:
♦ Tevhid / Şirk:
♦ Tağut’tan uzak durulmalıdır.
♦ Şefaat ve şefaate izin verme yetkisi Allah’a aittir.
♦ Başka kimseden şefaat istenmez.
♦ Tevessül şirktir.
♦ Tevhid ilkesinin yaşama da yansıması gerekir.
♦ Türbe ve mezar ziyareti, muska, nazar, resim ve heykel yasaktır.
♦ Bid’at: Nasslarda olmayan her şey bid’at’tir.
♦ Bid’atlerin başında mezar ve türbe ziyareti gelir.
♦ Mabed yıkıcılar da denilir.
♦ İman: İman kalp ile tasdik, dil ile ikrar ve amelden oluşur. İman artar ve eksilir.
♦♦♦ Amelleri tevhidin bir parçası olarak görürler.
♦♦♦ İyiliği Emretmek Kötülükten Alıkoymak: Bid’atlarla mücadele etmek gerekir.
♦ BÂBİLİK/BABÂİLİK/BAHÂİLİK:
♦♦♦ İran’da Şii-İslam anlayışında gelişen harekettir.
♦♦♦ Temellerini 18. asırda ortaya çıkan Şeyhilik hareketi oluşturur.
♦ Şeyhilik: Ahmet el-Ahsâi tarafından kurulmuş ve kâmil insan teorisi çerçevesinde gelişmiştir.
♦♦♦ Akka ve Hayfa şehirleri önemlidir.
♦♦♦ Kurucular:
♦♦♦ Babailiğin temelini Ahmet el-Ahsâi atmıştır.
♦♦♦ Kazım Reşdi
♦♦♦ Mirza Ali Muhammed kendisini mehdiye açılan bab olduğunu, sonra mehdi, daha sonra da nebi olduğu iddiasında bulunmuştur.
♦ Babâiliğin asıl kurucudur.
♦♦♦ Mirza Ali Muhammed, el-Beyan eserini yazmıştır.
♦♦♦ el-Akdes adlı eserinin Kur’an’dan üstün olduğunu, kendisinden önce gelen tüm kitapları nesh ettiğini ifade etmiştir.
♦♦♦ Mirza Yahya Nuri, Hz.Ali tarafından müjdelenmiş ve subh-i ezel lakabı almıştır.
♦♦♦ Mirza Hüseyin Ali, kendisini Bahâullah olarak isimlendirmiş ve Bahâiliğin kurucusudur.
♦♦♦ Bahâullah Cemâlullah’tır.
♦♦♦ Allah sürekli zuhur eder.
♦♦♦ Bu dönemde Akka şehri merkezdir.
♦ Görüşleri:
♦ İslam son din değil, Hz. Muhammed de son peygamber değildir.
♦♦♦ Kendisi nebilerin sonuncusudur.
♦♦♦ Allah sürekli zuhur ettiği için dünyanın son bulması söz konusu değildir.
♦ Kıyamet kopmayacaktır.
♦♦♦ Allah bütünüyle bilinemez ezelî yaratıcıdır.
♦♦♦ Cennet-Cehennem birer semboldür.
♦♦♦ Melek ve Şeytan inancı net değildir.
♦ Peygamberin beşeri ve ilahi iki sıfatı vardır.
♦ Hurufilik Bahâi inancında kutsal bir yere sahiptir.
♦ 19 sayısı kutsaldır.
♦ Bâb’a iman eden ilk 18 kişiye Huruf-u Hayy denir.
♦♦♦ 19. kişi Bâb’ın kendisidir.
♦♦♦ Oruç, 19 (2-21 mart) gün bir perhiz şeklindedir.
♦ Namaz, Sabah ve akşam samimi bir kalple Allah’ı anmaktır.
♦ Abdest, İslam’la aynıdır.
♦ Zekat, 19 miskale ulaşınca verilir.
♦♦♦ Hac, erkeklere farzdır.
♦♦♦ Bahâullah’ın Bağdat ve Şiraz’daki evi ziyaret edilir.
♦♦♦ “Meşriku’l-Envar / Ezkar” adıyla dokuz cepheli olarak kurulan yapılar Bahailiğin ana mabetidir.
♦ Bahâiliğin İdari Yapısı:
♦ 1.Yüce adalet evi (Hayfa – kanun yapma yetkisi)
♦♦♦ 2.Mahalli ruhani mahfiller
♦♦♦ 3.Milli ruhani mahfiller (Ülkeler)
♦ KADİYÂNİLİK / MİRZÂİYYE / AHMEDİYYE
♦♦♦ Mirza Gulam Ahmed tarafından 19.yy’da Hindistan’da kurulmuş dini bir harekettir.
♦♦♦ Hinduizm ve Hıristiyanlığın etkisi vardır.
♦♦♦ Bu hareket Mesihlik, Mehdilik, Müceddidlik ve Nebilik iddiaları üzerine bina edilmiştir.
♦♦♦ Temeli Ahmediyye Hareketi’dir.
♦ Görüşleri:
♦ İslam’da mezhep yoktur.
♦♦♦ Mirza Gulam Ahmed Berâhin-i Ahmeddiye
eserinde kendisinin müceddid olduğunu söyler.
♦ Mesihlik, Mehdilik ve Krişna/Avatar iddiası vardır.
♦ Vahyin kesilmediğini savunurlar.
♦♦♦ Mirza hem Hz.İsa’nın hem de Hz.Muhammed’in ruhunu taşıdığı için barışçıl olduğunu söyler.
♦ Cihadın kılıçla değil kalemle olacağını iddia eder.
♦♦♦ Nebiliğini bazı kelimelere sığınarak açıklar.
♦♦♦ Muhaddes; Allah’la konuşan, Nebilik iddiasını ilan etmek zorunda olandır ve reddedenleri cezaya çarptırır.
♦♦♦ Kolları Kadıyân ve Lahor Ahmediyeleridir.
♦♦♦ Lahor Ahmedileri Mirza Gulam Ahmet’i nebi kabul etmezler, müceddid olarak kabul ederler.
♦ DİYOBENDİYE CEMAATİ
♦♦♦ Hindistan’da Nânevtevî ve Ganguhî kurmuştur.
♦♦♦ Müslümanların eğitimine önem verirler.
♦♦♦ Ehl-i Sünnet ve Hanefi fıkhına göre öğretim vardır.
♦♦♦ Hindistan’ın bağımsızlık mücadelesinde rol oynadı.
♦♦♦ Osmanlı hilafetini tanıdı.
♦ İslam’ın yabancı unsurlardan arınmasını savunur.
♦ Batıl inanışlara şiddetle karşı durdular.
♦ Tarikat taklit değil bir eğitim ve yaşama biçimidir.
♦ CEMAAT-I TEBLİĞ
♦♦♦ Kökeni Diyobend’e dayanır.
♦ Bugün küresel çapta faaliyetleri vardır.
♦♦♦ Mevlâna Muhammed İlyas el-Kandehlevi kurdu.
♦ Onar kişilik tebliğ grupları tebliğ yaparlar.
♦ Gayr-ı müslimlere tebliğ çalışması yapılmaz.
♦♦♦ Akademik araçları tebliğ malzemesi olarak
kullanmazlar.
♦ BİRELVİYE CEMAATİ
♦♦♦ Hind alt kıtasında kurulmuştur.
♦ Kurucusu Ahmed Rıza Han Birelvî’dir.
♦ Medrese – tarikat birlikteliği mevcuttur.
♦♦♦ Hz.Muhammed’in Allah’ın nuru olduğunu, geçmiş ve gelecek gayb bilgisini bildiğini, her yerde hazır ve nazır olduğunu söylemesi tepki çekmiştir.
♦♦♦ Kendilerine Cemaat-ı Ehl-i Sünnet adını verirler.
♦ Uydurma ve zayıf hadisleri kullanmışlardır.
♦♦♦ Mevlid kutlamalarına, kabir ziyareti ve türbelere özel önem vermişlerdir.
♦ SİYASAL ISLAHATÇILIK
♦ İHVÂN-I MÜSLİMÎN
♦ Hasan el-Bennâ öncülüğünde kurulmuştur
♦ Siyasi, ilmi, sportif, kültürel faaliyet gösterirler.
♦♦♦ İngiliz sömürgesine karşı bağımsızlığı savunur.
♦♦♦ Filistin sorunuyla yakından ilgilenmiştir.
♦ Kurtuluşu İslam birliği ve hilafette savunur.
♦ Seyyid Kutub, Muhammed Kutub, Muhammed Gazâli, Zeyneb Gazâli önemli temsilcileridir.
♦ Seyyid Kutub, Siyasal İslamcılığın sembol ismidir.
♦ Toplumları Müslüman ve Câhili diye ikiye ayırır.
♦ Cahiliye toplumu, daru’l-İslam, daru’l – harb gibi kavramları kull anmı ştır.
♦ CEMAAT-I İSLÂMİ
♦♦♦ Hint alt kıtasında Mevdûdi tarafından kuruldu.
♦♦♦ İhvan-ı Müslimin’in muadilidir.
♦♦♦ Din sadece bireysel olarak değil; sosyal, siyasi ve ekonomik hayatta da olması gerekir.
♦ Teşkilatın gayesi örnek İslam devleti kurmaktır.
♦♦♦ Pakistan anayasası büyük ölçüde onların eseridir.
♦ Eğitim ve siyasetle ilgili çalışma yapmışlardır.
♦♦♦ Dinin hakimiyeti tedrici yöntemle olacaktır.
♦ TARİHSELCİ MODERNİZM
♦♦♦ K.Kerim’in hükümlerinin sebeplerini anlayabilmek için o tarihi dönemin şartlarına gidilmesi gerekir.
♦ Öncüsü Pakistanlı düşünür Fazlurrahman’dır.
♦ Ayetler, hükümler ve ibadetlerle ilgili olanlar dışında tarihseldir.
♦ Toplumlar değişmektedir.
♦♦♦ Değişmeyen K.Kerim’in evrensel hükümleridir.
